Dlaczego istnieje instytucja przedawnienia?

Instytucja przedawnienia ma swoje źródła zarówno w filozofii prawa, jak i praktycznych potrzebach wymiaru sprawiedliwości. Jej podstawowe cele to:

• Zapewnienie pewności prawa – z biegiem lat trudniej jest przeprowadzić rzetelne postępowanie dowodowe, a wspomnienia świadków ulegają zatarciu.
• Resocjalizacja sprawcy – jeśli sprawca przez długi czas po popełnieniu czynu prowadzi uczciwe życie, sens jego ukarania może być ograniczony.

Przedawnienie służy zatem ochronie interesu publicznego i jednostki, równoważąc potrzebę karania z zasadą stabilności prawnej.

Terminy przedawnienia karalności przestępstw

Polski Kodeks karny określa różne terminy przedawnienia w zależności od rodzaju i wagi czynu zabronionego. Poniżej przedstawiono najważniejsze z nich:

• 40 lat – gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa,
• 20 lat – w przypadku innych zbrodni,
• 15 lat – dla występku zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat,
• 10 lat – dla występku zagrożonego karą przekraczającą 3 lata,
• 5 lat – dla pozostałych występków.

Przedawnienie w sprawach prywatnoskargowych

W przypadku przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego (np. zniesławienie, zniewaga):

• karalność ustaje z upływem roku od dnia, w którym pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy,
• jednak nie później niż po 3 latach od chwili popełnienia czynu.

Przestępstwa popełniane przez dłuższy czas

Jeśli przestępstwo było popełniane przez dłuższy czas (np. znęcanie się psychiczne), bieg przedawnienia rozpoczyna się z ostatnim dniem, w którym sprawca swoim zachowaniem realizował znamiona czynu zabronionego.

Wyjątki od ogólnych terminów – szczególna ochrona małoletnich

Przepisy przewidują wyjątkowe zasady dla niektórych przestępstw popełnionych na szkodę małoletnich. W takich przypadkach przedawnienie nie może nastąpić przed ukończeniem przez pokrzywdzonego 40. roku życia, jeśli chodzi o:

1. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, zagrożone karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności,
2. Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności (np. wykorzystywanie seksualne, pornografia dziecięca),
3. Czyny z art. 156a k.k. (nakłanianie do ciężkiego uszczerbku na zdrowiu) i 191b k.k. (zmuszanie do zawarcia małżeństwa).

Wpływ wszczęcia postępowania na bieg przedawnienia

Wszczęcie postępowania karnego przed upływem terminu przedawnienia wydłuża ten okres o 10 lat. W pozostałych przypadkach – karalność ustaje po 5 latach od zakończenia pierwotnego okresu przedawnienia.

Przykład: Jeśli termin przedawnienia wynosi 10 lat, ale w 9. roku wszczęto postępowanie – przedawnienie nastąpi dopiero po 19 latach.

Przedawnienie w przypadku nowego podejrzenia

Jeśli w toku postępowania pojawi się uzasadnione podejrzenie popełnienia innego przestępstwa, jego karalność również ulega przedłużeniu, licząc od dnia podjęcia pierwszej czynności procesowej dotyczącej tego nowego czynu.

Przedawnienie wykonania kary

Co ważne – przedawnienie dotyczy także wykonania kary, nawet jeśli zapadł już prawomocny wyrok. Jeżeli państwo przez długi czas nie doprowadzi do wykonania orzeczenia, skazany może uniknąć kary.

Nie można wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku upłynęło:

• 30 lat – przy karze pozbawienia wolności przekraczającej 5 lat lub karze surowszej,
• 15 lat – przy karze pozbawienia wolności do 5 lat,
• 10 lat – w przypadku innych kar, np. ograniczenia wolności lub grzywny (stosuje się także do środków karnych, kompensacyjnych i przepadku).

Przestępstwa nieulegające przedawnieniu

Są czyny tak poważne, że nie ulegają przedawnieniu, niezależnie od upływu czasu. Dotyczy to m.in.:

• zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstw wojennych,
• umyślnego zabójstwa, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności ze szczególnym udręczeniem, jeśli zostały popełnione przez funkcjonariusza publicznego w związku z wykonywaniem obowiązków,
• przestępstw z art. 197 § 4 lub 5 k.k. (gwałt na osobie poniżej 15 lat, gwałt ze szczególnym okrucieństwem, gwałt ze skutkiem śmiertelnym lub skutkujący ciężkim uszczerbkiem),
• przestępstw z art. 148 § 2 pkt 2 lub § 3 k.k., popełnionych w związku z gwałtem na małoletnim poniżej 15 lat lub ze szczególnym okrucieństwem.

Podsumowanie

Instytucja przedawnienia pełni ważną funkcję w systemie prawnym – równoważy potrzebę karania z zasadą stabilności prawnej i ochroną praw człowieka. Niemniej jednak, ustawodawca słusznie przewidział wyjątki w przypadku przestępstw szczególnej wagi, w szczególności wobec małoletnich i ofiar przemocy.

Każdy przypadek warto analizować indywidualnie – również pod kątem biegu terminów przedawnienia, które mogą mieć decydujące znaczenie dla dalszego postępowania karnego.

Stan prawny: 22 marca 2025 r.